4 marca 1794 na Rynku Głównym w Krakowie Tadeusz Kościuszko złożył narodowi uroczystą przysięgę:
Ja Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samowładności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna męka Syna Jego.
Rozpoczynał tym samym pierwsze powstanie narodowe w obronie niepodległości.
Polski. Ostatnim akordem Insurekcji Kościuszkowskiej była rozegrana 10 października 1794 bitwa pod Maciejowicami na Mazowszu, w której odziały polskie zostały rozbite przez wojska rosyjskie gen. Fersena, a sam Kościuszko, ranny, dostał się do niewoli.
13 października 1794 r., pod silną eskortą 2 tys. żołnierzy pod komendą gen. Chruszczowa, pod nadanym mu fałszywym nazwiskiem „szlachcic Szymański” przez Puławy Radzyń Ostróg, Kijów, Czernihów, Mohylew, Szkłów, Witebsk, Psków i Nowogród rozpoczyna podróż do Petersburga, gdzie dotarł 10 grudnia. Ze względu na zły stan zdrowia i powikłania po odniesionych ranach został „osadzony” na polecenie carycy Katarzyny II w mieszkaniu komendanta Twierdzy Pietropawłowskiej. Znajdującym się w jednopiętrowym budynku, tzw. Domu Komendantury usytuowanym pomiędzy bastionem Naryszkina a soborem św. św. Piotra i Pawła, oraz na utrzymanie dwóch służących opłacanych z własnych funduszy więźnia.
W wyniku prowadzonych przesłuchań Kościuszko popadł w silną depresję i zaczął prowadzić głodówkę, co znacznie pogorszyło jego zdrowie.
Razem z naczelnikiem do bastionów Trubieckiego i Zotowa zachodniego Aleksiejewskiego rawelinu do twierdzy trafili: jego adiutant mjr St. Fiszer i J. U. Niemcewicz, szefowie Wydziału Interesów Zagranicznych hr. Ignacy Potocki (1750–1809), Wydziału Bezpieczeństwa Tadeusz Mostowski (1766–1842), Wydziału Żywności Ignacy Zakrzewski (1745–1802), warszawski bankier Andrzej Kapostas (1757 –1796), a także następca Kościuszki na stanowisku naczelnika Tomasz Wawrzecki (1753–1816) oraz przywódca insurekcji w Warszawie Jan Kiliński (1760–1819).
Dopiero w czerwcu 1795 r. uległy znacznemu poprawieniu warunki bytowe Kościuszki. Został on przeniesiony z twierdzy Pietropawłowskiej do domu dostawcy dworu carskiego kupca G. Ch. Sztiegielmana na nabrzeżu Mojki 50, a w lipcu do Pałacu Grigorija Orłowa nazywanego Pałacem Marmurowym przy ul. Milljonnej 5. Ostatecznie zamieszkał w dwuskrzydłowym barokowym pałacu z paradnym dziedzińcem nad rzeką Mojką, gdzie przebywał do uwolnienia.
Dla podreperowania zdrowia i poprawienia kondycji zezwolono więźniowi na spacery po ogrodzie a z czasem na dłuższe wyjazd karetą do miasta. W wolnych chwilach Kościuszko zajmował się majsterkowaniem. Z tego czasu pochodzi przechowywany w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie kielicha z łupiny orzecha kokosowego wykonany własnoręcznie przez Kościuszkę.
Uciążliwością pobytu w niewoli była podejrzenie o wieloletnią inwigilację więźnia otaczanego rozmaitymi „donosicielami”. W efekcie czego Kościuszko nabawił się chorobliwej podejrzliwości. J. U. Niemcewicz w pamiętnikach zanotował: „Niepojęty duch podejrzliwości, pomieszał mu prawie zmysły, nie mówił o obojętnych nawet rzeczach, lecz szeptał je tylko po cichu, a gdym ja słowo głośno wymówił, szeptał mi, tu wszędzie za ścianą, pod podłogą, nad sufitem siedzą szpiegi” (cyt. jw., s. 292).
Dramatyczną „pamiątką” niewoli Kościuszki było też ustanowienie w tym czasie przez Katarzynę II krzyżu „Za Zdobycie Pragi” (warszawskiej). Rzeź Pragi była odwetem rosyjskim za Powstanie Kościuszkowskie.
Diametralna zmiana sytuacji Kościuszki nastąpiła po śmierci Katarzyny II. Car Paweł I w odróżnieniu od swojej matki odnosił się do Kościuszki z szacunkiem. Niedługo po koronacji odwiedził go w więzieniu i rozpoczęto rozmowy zmierzające do jego uwolnienia. Wizyta Cara u Kościuszki została utrwalona m.in. na rycinach autorstwa: Jamesa Daniella z 1906 (A) i Thomasa Gaugaina (B).
Ten wielki i nieustępliwy bohater przystał na zadawałoby się niehonorową propozycję Cara – podpisania dokumentu deklarującego lojalność wobec Rosji. Po konsultacjach z najbliższymi (również współwięźniami) przewódca powstania bez wahania postawił na szali swój honor za wolność towarzyszy broni. 30 listopada podpisał wiernopoddańczą przysięgę, którą uzyskał wolność dla ok. 20 000 zesłańców. Warunek postawiony przez Kościuszkę został spełniony, car Paweł I dotrzymał słowa i 10 grudnia wydał ukaz ogłaszający amnestię wszystkich Polaków więzionych w Rosji z powodów politycznych. Przed wyjazdem został przyjęty na pożegnalnej audiencji przez Pawła I. Cesarzowej Marii Fiodorownie (1759–1828) Kościuszko pozostawił sukmanę krakowską. Otrzymawszy 60 tys. rubli., karetę i wóz taborowy rozpoczął przygotowania do wyjazdu z Rosji. Wyruszył z Petersburga 19 grudnia, w towarzystwie Niemcewicza i dwóch oficerów rosyjskich tworzących honorową eskortę. Wytyczona przez nich trasa wiodła przez Finlandię, Szwecję, Anglię. 18 sierpnia 1797 r. dotarł do Filadelfii – celu swojej podróży.
Noga Kościuszki nie stanęła więcej na ziemi rosyjskiej ani na terenach imperium.
W 1817 r. Car Rosyjski Aleksander I zaingerował w losy Kościuszki wyrażając zgodę na pochówek Tadeusza Kościuszki w krakowskiej królewskiej katerze na Wawelu. W 1825 w Krakowie usypana została symboliczna mogiła – Kopiec Kościuszki, który dzisiaj jest symbolem Polski. Mówi się, że każdy Polak powinien odwiedzić to miejsce przynajmniej raz. Powstały wtedy Komitet Kopca Kościuszki opiekuje się Kopcem i dba o pamięć o Naczelniku do dziś. Propagowaniem idei kościuszkowskich zajmuje się również działająca w Krakowie Fundacja im Tadeusza Kościuszki. W Polsce Tadeusz Kościuszko cieszy się ogromną estyma, jego imię noszą ponad 200 szkół i główne ulicy w polskich miastach .
W Petersburgu zawsze pamiętano o Nim:
– 1/14 października 1917 r. obchodzono w Piotrogrodzie dzień pamięci Tadeusza Kościuszki. Główne uroczystości odbyły się w Korpusie Paziów i Teatrze Dramatu Muzycznego.
– W 1994 r. w ramach Dni Kościuszkowskich, z inicjatywy Polskiej Fundacji
Kościuszkowskiej z Warszawy i Polskiego Towarzystwa Historycznego w Petersburgu, w pałacu Marmurowym odsłonięto dwujęzyczną tablicę upamiętniającą rzekomy pobyt naczelnika w jego murach w 1796 r. Głosiła ona: „W tym pałacu w 1796 r. przebywał Tadeusz Kościuszko, polski mąż stanu, przywódca Powstania narodowo-wyzwoleńczego 1794 r.”. Z czasem płyta uległa zniszczeniu, odtworzona na koszt polskiego MSZ została powtórnie umieszczona w pałacu i odsłonięta uroczyście 24 marca 2004 r. Obecnie jest niedostępna dla zwiedzających.
– koło Sriedniej Rogatki na osiedlu mieszkaniowym z lat 70. XX w. znajduje się ul. Kościuszki. W 1976 r. umieszczono tam poświęconą Kościuszce kamienną tablicę (1746–1817) z napisem w języku rosyjskim: „Tadeusz Kościuszko (1746–1817) – bohater polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego, przywódca powstania 1794 roku”.
Należy na zakończenie przypomnieć, że sformowanej w 1943 r. pod skrzydłami Armii Czerwonej I Dywizji Wojska Polskiego nadano imię Tadeusza Kościuszki, który przecież zawsze uważał się za zagorzałego wroga Rosji.
Robert Springwald
Wiceprezes Fundacji im. Tadeusza Kościuszki w Krakowie
Tadeusz Kościuszko (Костюшко [Косцюшко] Анджей Тадеуш Бонавентура)
– bohater Polski, Stanów Zjednoczonych i Francji
Urodził się 4 lutego 1746 r. w Mereczowszczyźnie koło Kosowa na Polesiu (obecnie obw. brzeski na Białorusi) w rodzinie szlacheckiej ruskiego pochodzenia, osiadłej od XV w. w Siechnowiczach. Oficer, inżynier, twórca fortyfikacji, rozbitek na Martynice, uczestnik wojny o wolność Stanów Zjednoczonych, autor fortyfikacji rzeki Delaware, Saratogi i West Piont w USA, Przywódca Powstania Kościuszkowskiego, więzień rosyjski, emigrant-tułacz. Orędownik niepodległości Polski. Zmarł 15 października 1817 w Solurze. Pochowany w Katedrze Wawelskiej w Krakowie.
Bibliografia
1. Herbst, Kościuszko Tadeusz, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968–1969, t. 14, s. 430–440.
2. Pachoński, Kościuszko w niewoli carskiej 1794–1796, Kraków 1947.
3. Korzon, Kościuszko. Biografia z dokumentów wysnuta, Kraków–Warszawa 1894.
4. Ludwik Bazylow, Polacy w Petrsburgu, Wrocław–Warszawa–Kraków 1984.
5. Adam Danilczyk, Kościuszko Andrzej Tadeusz Bonawentura w: Polski Petersburg, http://www.polskipetersburg.pl/hasla/kosciuszko-andrzej-tadeusz-bonawentura (dostęp: 10.11.2021)
Załacznik 1
Kalendarium niewoli rosyjskiej Kościuszki
1794-10-10 do 13 – ciężko ranny w głowę, plecy i lewe biodro, w bitwie pod Maciejowicami, dostaje się do niewoli rosyjskiej
1794-10-14 – przewożony do Petersburga, nocuje w Kozienicach, przyjazd kamerdynera-Murzyna Jeana Lapierre i kucharza-Francuza Jeana, którzy towarzyszą Kościuszce przez cały czas niewoli
1794-10-15 i 16 – postój w Puławach, w Korytnicy i Okrzei a następnie w Radzyniu
1794-11-11- postój we Włodawie a następnie w Kisielinie, Łucku i Ostrogu
1794-11-15 do 18 – postój w Zasławiu
1794-11-19 – postój w Międzyborzu
1794-11-23 – przybycie do Kijowa
1794-11-25 – postój w Kozielcu
1794-11-27 – postój w Czernichowie, a następnie Homel, Mohilew, Szkława, Orsza i Witebs
1794-12-03 – postój w Czurinowie oraz w Nowogrodzie
1794-12-10 – zostaje przewieziony do San Petersburga i umieszczony w mieszkaniu komendanta Twierdzy Pietropawłowskiej
1795-06-15 – przeniesiony zostaje do prywatnego domu Sztegelmana i opiekę nad nim obejmuje dr Rogerson
1795-07 – przeniesiony do „Marmurowego Pałacu” Grzegorza Orłowa w Petersburgu, do jego dyspozycji była służba, kucharz i powóz którym mógł się poruszać po mieście według swojego uznania.
1795-10-24 – podpisanie traktatu rozbiorowego przez Rosję, Austrię i Prusy w wyniku którego Rzeczypospolita Obojga Narodów przestała istnieć.
1796-11-17 – śmierć carycy Katarzyny II
1796-11-27 – odwiedza go car Rosji Paweł I
1796-11-28 – zostaje zmuszony przez Pawła I do złożenia przysięgi poddańczej i na tej podstawie zostaje uwolniony z niewoli w zamian za uwolnienie 20 000 uczestników Powstania Kościuszkowskiego
1796-12-19 – opuszcza Petersburg trzema powozami i udaje się do Szwecji
Projekt „Petersburskie Przedwiośnie Niepodległości” finansowany ze środków Kancelarii Prezesa Rady Ministrów w ramach konkursu Polonia i Polacy za Granicą 2021 za pośrednictwem Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”. Publikacja wyraża jedynie poglądy autora i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Kancelarii Prezesa Rady Ministrów.
