Polacy są nieodłączną częścią społeczności petersburskiej. Bez nich współczesny Petersburg byłby inny. Od początków istnienia miasta nad Newą byli w nim obecni i znacznie wpłynęli na jego życie i kulturę. Niektórzy spędzili w Petersburgu całe życie, inni mieszkali w nim tylko przez kilka lat. Imiona przedstawicieli różnych dziedzin – kultury, nauki, przemysłu – pozostały na kartkach historii miasta. Niemniej ważna jest rola tych, czyje imiona nie zostały zachowane, liczni nieznani Polacy – studenci, nauczyciele, lekarze, robotnicy…
Polacy przyjeżdżali do Petersburga z różnych powodów: do pracy, na studia czy na służbę wojskową. Pierwszy znaczny napływ Polaków do miasta nad Newą sięga lat 30. XVIII wieku, przy czym w większości byli to przedstawiciele szlachty polskiej. Później, bliżej końca XIX wieku, w związku z szybkim rozwojem przemysłu, Petersburg zaczął przyciągać także polskich robotników, którzy pracowali w fabrykach miasta. Natomiast po I wojnie światowej pojawiło się wielu uchodźców, w tym polskiego pochodzenia.
Niewątpliwie, wszystkie te osoby łączyła chęć pielęgnowania polskiej kultury i tradycji. Istniała potrzeba zawarcia znajomości z rodakami, poczucia przynależności do wspólnoty, podtrzymania polskości i przekazywania jej swoim dzieciom. Mogli też pomagać sobie nawzajem z pokonywaniem rozmaitych trudności, które wiązały się z przebywaniem w obcym kraju. Z tych powodów w Petersburgu w XIX wieku pojawiło się od razu kilka polskich stowarzyszeń i organizacji.
Jedna z najbardziej prężnie działających organizacji, Rzymskokatolickie Towarzystwo Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny, powstała w 1884 roku. W ramach Towarzystwa, z kolei, istniał cały szereg innych dobroczynnych organizacji polskich. Zajmowały się szeroko rozumianą działalnością charytatywną: wspierały dzieci, młodzież, studentów, kobiet i osoby starsze, udzielały wsparcia finansowego, pomagały w poszukiwaniu pracy.
Życie polonijne w Petersburgu rozwijało się dynamicznie. Polacy zakładali nowe towarzystwa polskie i organizacje, mające szerokie spektrum działalności – od udzielania pomocy potrzebującym i edukacji po organizację wydarzeń kulturalnych, sportowych i rozrywkowych. Na przestrzeni lat, w ciągu drugiej połowy XIX – początku XX wieku, w Petersburgu powstało wiele stowarzyszeń polskich, kierujących swoją ofertę do różnych grup wiekowych i społecznych. Istniały organizację pomocy dzieciom, jak np. Zakłady Wychowawczo-Rzemieślnicze ks. Maleckiego, które zajmowały się nie tylko wychowaniem i edukacją dzieci, ale także pomagały im w oswajaniu konkretnego zawodu rzemieślniczego. Młodzież natomiast bardzo chętnie korzystała z oferty towarzystw pomocy studentom, organizacji młodzieżowych, takich jak Koło Artystyczne Młodzieży Polskiej, czy też organizacji sportowych, wśród których wymienić należy przede wszystkim Sokół Polski.
Dla osób dorosłych oferta była również bardzo urozmaicona – istniały związki zawodowe, naukowe, towarzystwa artystyczne, towarzystwa pomagające w znalezieniu pracy (np. Dom Rzemiosła), a także organizacje zapewniające potrzeby kulturalne i towarzyskie (np. Polskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych). Były również organizacje opiekujące się osobami starszymi, takie jak istniejące w ramach wspomnianego powyżej Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności schronisko dla osób starszych pw. św. Marii. W ten sposób mieszkający w mieście na Newą Polacy pielęgnowali swoją polską tożsamość, język i tradycje, chociaż docelowymi odbiorcami oferty byli nie tylko ich rodacy.
Znacząca zmiana w polskim życiu miasta nastąpiła po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, gdy Polacy wreszcie otrzymali możliwość powrotu do ojczyzny. W pewnym sensie był to początek zanikania organizacji polonijnych w Petersburgu. W czasach radzieckich życie polonijne zniknęło niemal wcale. Co więcej, Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej, który powstał w mieście w 1926 roku, w latach 1939 – 1972 pozostawał w ogóle zamknięty.
Jednak nie można mówić o zupełnym braku współpracy pomiędzy Petersburgiem a polskimi miastami w tym okresie. Należy wspomnieć, że Petersburg (wówczas Leningrad) był miastem partnerskim polskiego Gdańska. Od 1966 roku nawiązały się przyjacielskie kontakty z Komitetem Wojewódzkim w Gdańsku, a od roku 1968 – ze Związkiem Harcerstwa Polskiego, Związkiem Młodzieży Wiejskiej oraz Zrzeszeniem Studentów Polskich w Gdańsku. Już po ponownym otwarciu Konsulatu, w 1972 roku, miała miejsce wymiana delegacji pomiędzy dwoma miastami. W roku 1977 Dni Gdańska odbyły się w Leningradzie, a Dni Leningradu – w Gdańsku.
Po wznowieniu swojej działalności Konsulat od razu podjął aktywną działalność na rzecz nawiązywania kontaktów między krajami i popularyzacji wizerunku Polski. Do tego zajmował się załatwianiem spraw wizowych oraz przyjmowaniem przybywających do Leningradu Polaków.
Jednak właściwe odrodzenie działalności Polaków w Petersburgu miało miejsce dopiero w okresie pierestrojki. Zaczęły powstawać nowe organizacje polonijne, a lata 90. XX wieku były okresem ich największego rozkwitu. Również dzisiaj, mimo wszelkich trudności (jak np. zamknięcie Domu Polskiego w 2016 roku), możemy obserwować chęć petersburskich Polaków do wspólnego pielęgnowania własnej kultury i tożsamości.
Alina Bortkiewicz
Źródła:
1. Т. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге: конец XIX – начало XX века, Санкт-Петербург: Издательство «Европейский Дом» 2013.
2. J.Koziczyński, M.Kunkite, Kartki z historii. Polska Misja dyplomatyczna nad Newą, Warszawa, DrukarniaNaukowo-Techniczna, Oddział Polskiej Agencji Prasowej SA 2007.
Zdjęcia: История в фотографиях, Записки скучного человека.
