156 lat temu urodził się Roman Dmowski. Główny ideolog polskiego nacjonalizmu, przywódca Narodowej Demokracji, działacz Ligi Polskiej, następnie jeden z twórców Ligi Narodowej, współtworzył Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, poseł do Dumy Rosyjskiej, podczas Wielkiej Wojny prezes Komitetu Narodowego Polskiego, delegat Polski na konferencję pokojową w Paryżu, w Drugiej Rzeczypospolitej m.in. minister spraw zagranicznych, założyciel Obozu Wielkiej Polski oraz Stronnictwa Narodowego, autor wielu dzieł programowych i publicystycznych – jedna z najbardziej kontrowersyjnych postaci swojej epoki.
Z jednej strony był sprawnym politykiem i dyplomatą, znakomitym, dowcipnym mówcą, polemistą i negocjatorem. Przekonywujące argumentacje przedstawiał w wielu językach. Z drugiej strony atakowano go za narodowe koncepcje polityczne, geopolityczne zapatrywania (w pierwszym okresie swojej działalności opowiadał się za współpracą z Rosją), demonstracyjny antysemityzm.
W opublikowanych w 1903 r. „Myślach nowoczesnego Polaka” Roman Dmowski, przedstawiając najważniejsze założenia ideowe nacjonalizmu polskiego, pisał: „Jestem Polakiem […] nie dlatego tylko, że mówię po polsku, że inni mówiący tym samym językiem są mi duchowo bliżsi i bardziej dla mnie zrozumiali, że pewne moje osobiste sprawy łączą mnie bliżej z nimi niż z obcymi, ale także dlatego, że obok sfery życia osobistego, indywidualnego, znam zbiorowe życie narodu, którego jestem cząstką, że obok swoich spraw i interesów osobistych znam sprawy narodowe, interesy Polski jako całości, interesy najwyższe dla których należy poświęcić to, czego dla osobistych spraw poświęcać nie wolno. Jestem Polakiem – to znaczy, że należę do narodu polskiego na całym jego obszarze i przez cały czas jego istnienia (…) Wszystko co polskie jest moje: niczego się wyrzec nie mogę. Wolno mi być dumnym z tego, co w Polsce jest wielkie, ale muszę przyjąć i upokorzenie, które spada na naród za to, co jest w nim marne”.
Roman Dmowski przyszedł na świat 9 sierpnia 1864 roku w Kamionku, obecnie części dzielnicy Praga-Południe w Warszawie. Pochodził z zubożałej rodziny szlacheckiej, a jego ojciec był właścicielem małej firmy brukarskiej na warszawskiej Pradze.
Pomimo początkowych problemów w szkole, Dmowski od wczesnych lat łączył działalność konspiracyjno-polityczną z aktywnością naukową. Kończąc w 1891 roku rosyjski Uniwersytet Warszawski jako kandydat nauk przyrodniczych był już wówczas członkiem Związku Młodzieży Polskiej „ZET” oraz Ligi Polskiej, którą w roku 1893 przekształcił w tajną Ligę Narodową – organizację o nacjonalistycznym kierunku stawiającą na narodowe przebudzenie Polaków oraz wzrost ich samoświadomości we wszystkich zaborach.
Dmowski, zmuszony opuścić Królestwo i osiąść w Galicji, przejął w 1895 r. we Lwowie redakcję „Przeglądu Wszechpolskiego”, którego nazwa z czasem symbolizować zaczęła cały ruch, a on sam wraz z Zygmuntem Balickim i Janem Popławskim stawał się jego głównym ideologiem. Napisał m.in. dzieła programowe: „Nasz patriotyzm” oraz „Myśli nowoczesnego Polaka”. Pod wpływem rewolucji 1905 roku rozbieżność poglądów na sprawę polską środowisk uosabianych przez Dmowskiego i Józefa Piłsudskiego była już nie do pogodzenia.
Dmowski był twórcą tzw. orientacji antyniemieckiej, czemu dał wyraz m.in. w głośnej książce „Niemcy, Rosja i kwestia polska”. Zakładał on prowadzenie polityki obliczonej na wieloetapowość w dążeniu do głównego celu – niepodległości. Uważał, że aby go osiągnąć należy najpierw dążyć do połączenia rozdzielonych ziem polskich. Widząc głównego wroga sprawy polskiej w Rzeszy Niemieckiej, taktycznie związał swoją politykę z Rosją, co doprowadziło do konfliktów i rozłamów w środowisku Narodowej Demokracji.
Podczas pierwszej wojny światowej Dmowski prowadził ożywioną działalność polityczną. Po kolejnych porażkach rosyjskich wyjechał na Zachód, pragnąc oprzeć swe poczynania o Francję i Wielką Brytanię. Po upadku carskiej Rosji w sierpniu 1917 roku utworzył w Lozannie Komitet Narodowy Polski, który wkrótce zaczął być uważany przez państwa ententy za jedynego przedstawiciela odradzającej się Rzeczypospolitej.
Po zakończeniu wojny Dmowski wraz z Ignacym Paderewskim reprezentował Polskę na konferencji pokojowej w Paryżu. Jej zwieńczeniem było podpisanie 28 czerwca 1919 roku traktatu wersalskiego, pod którym widnieje również parafa Dmowskiego.
Do kraju wrócił w maju 1920 roku i zaraz potem wszedł w skład Rady Obrony Państwa, która została powołana z powodu postępujących sukcesów bolszewików w wojnie z Polską. Cały czas patronował obozowi Narodowej Demokracji, działającej w parlamencie jako Związek Ludowo-Narodowy, a w październiku 1923 roku objął z jej ramienia tekę ministra spraw zagranicznych w koalicyjnym rządzie Wincentego Witosa.
Po zamachu majowym Józefa Piłsudskiego Roman Dmowski próbował w obliczu nowej sytuacji i wyzwań zreorganizować ruch narodowy w Polsce. Z jego inicjatywy w grudniu 1926 roku powstał Obóz Wielkiej Polski, który po kilku latach został przez władze zdelegalizowany. W 1928 roku z kolei przekształcono Związek Ludowo-Narodowy w Stronnictwo Narodowe.
Dmowski zmarł 2 stycznia 1939 roku.
PAI
sierpień 2020 r.
