„Konstytucja państwa powinna być taka, by nie naruszała konstytucji obywatela” (Stanisław Jerzy Lec)
3 maja 1791 roku została uchwalona Konstytucja Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Była pierwszą konstytucją w nowożytnej Europie regulującą organizację władz państwowych, prawa i obowiązki obywateli., drugą po amerykańskiej na świecie a przede wszystkim doniosłym dziełem myśli polskiego Oświecenia. Ta ustawa zasadnicza zatwierdzona przez Sejm Czteroletni w roku 1791 była efektem ogromnej pracy i zabiegów stronnictwa patriotycznego, które dążyło do zreformowania zmurszałego ustroju ówczesnej Rzeczypospolitej.
Głównymi autorami Ustawy Rządowej, bo taką nazwę nadano Konstytucji 3 Maja, byli: Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki, Stanisław Małachowski, Hugo Kołłątaj. Istniała nagląca potrzeba uzdrowienia Polski, wyciągnięcia jej z anarchii i uczynienia rządną. Reformy Sejmu i Konstytucja miały na celu wzmocnienie wewnętrzne kraju, przywrócenie jego dawnej świetności.Już w dwa dni po uchwaleniu Konstytucji uznano ją za święto narodowe, które później z powodu niewoli kraju zostało na długi czas zawieszone i przywrócono je tylko po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku.
Po II wojnie światowej w roku 1946 władze komunistyczne zabroniły publicznego świętowania a w 1951 roku święto zostało oficjalnie zniesione. Od 1990 roku 3 Maja znów jest oficjalnym świętem państwowym w Polsce i dniem wolnym od pracy. W całej Polsce odbywają się wiosenne imprezy, koncerty, rodzinne majówki. Konstytucja 3 maja stanowiła zasadniczy zwrot w porównaniu z ustrojem wcześniejszym, zdecydowanie republikańskim. Konstytucja oznaczała pokonanie wielowiekowych słabości państwa polskiego. Postanowienia Konstytucji centralizowały państwo, znosząc odrębność między Koroną i Litwą, wprowadzając jednolity rząd, skarb i wojsko. Za religię panującą uznano katolicyzm, przy tolerancji dla innych uznawanych przez państwo wyznań. Konstytucja wprowadziła trójpodział władzy: władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy parlament, składający się z Sejmu – 204 posłów spośród szlachty-posesjonatów i 24 plenipotentów miast oraz Senatu (złożonego z biskupów, wojewodów, kasztelanów i ministrów pod prezydencją króla), którego rolę znacznie zmniejszono. Prawo wyboru miała wyłącznie szlachta – posesjonaci. Rola polityczna szlachty – gołoty, która często wykorzystywana była przez oligarchów do prywatnych, została przez to ograniczona. Zniesiono instrukcje poselskie, konfederacje i liberum veto, decyzje miały zapadać zwykłą większością głosów.
Władzę wykonawczą przyznano królowi wraz z Radą, tzw. Strażą Praw. W skład Straży Praw wchodził król jako przewodniczący, prymas i pięciu ministrów – Policji, Pieczęci, Interesów Zagranicznych, Wojny i Skarbu. Organ ten zajmował się administracją, polityką zagraniczną, sprawami wewnętrznymi i finansami. Po raz pierwszy na świecie wprowadzono zasadę odpowiedzialności ministrów przed sejmem i królem (odpowiadali za kierunek polityki). Za naruszenie prawa ministrowie odpowiadali przed sądem sejmowym. Król był przewodniczącym Straży, miał prawo nominacji biskupów, senatorów, ministrów, urzędników i oficerów, w razie wojny sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem. Silna jak na polskie tradycje centralna władza wykonawcza z silną w niej pozycją króla, wreszcie istotne prerogatywy, jakie zachowywał władca w Sejmie, przesądzają o tym, że ustrój stworzony przez Ustawę Rządową możemy uznać za monarchizm konstytucyjny. Została zniesiono wolna elekcja. Konstytucja zapowiadała reorganizację sądownictwa, przewidując stworzenie stale urzędujących sądów ziemskich i miejskich oraz sprawujących nad nimi nadzór w drugiej instancji – Trybunału Koronnego i sądów asesorskich.Próba wprowadzenia konstytucji w życie została przekreślona już w połowie 1792 roku. Przyczyniła się do tego konfederacja targowicka (zawiązana przez przywódców obozu magnackiego w celu przywrócenia poprzedniego ustroju Rzeczypospolitej pod hasłami obrony zagrożonej wolności) i wkroczenie wojsk rosyjskich w granice Polski.
Opracowała: Jagoda Anders
www.polskieradio.pl, http://czasopismo.legeartis.org/2015/05/konstytucja-3-maja.html, www.historia – polski.klp.pl
