Mikołaj Kopernik to jedna z najbardziej fascynujących postaci okresu renesansu. Znany głównie jako twórca teorii heliocentrycznej, która dała początek współczesnym poglądom na budowę świata. Twierdzenie Kopernika, że to nie Ziemia stanowi centrum Wszechświata, ale razem z innymi planetami krąży dokoła Słońca, wydaje się dzisiaj oczywiste. W momencie ogłoszenia był to pogląd bardzo rewolucyjny i wywarł głęboki wpływ na nauki przyrodnicze i filozofię.
▪️ W MROKU DZIEJÓW
Mikołaj Kopernik urodził się w Toruniu 19 lutego 1473 r. Był
najmłodszym z czworga dzieci toruńskiego kupca Mikołaja Kopernika i
Barbary z domu Watzenrode. Miał 10 lat, gdy zmarł jego ojciec.
Osieroconą rodziną zaopiekował się brat matki – Łukasz Watzenrode –
przyszły biskup warmiński. Tyle faktów. Najmniej konkretnych informacji
biograficznych mamy o okresie życia Kopernika poprzedzającym podjęcie
studiów na Uniwersytecie Krakowskim. Wiemy, że miał troje starszego
rodzeństwa: dwie siostry, Barbarę, która później wstąpiła do klasztoru
benedyktynek w Chełmnie, i Katarzynę, która poślubiła kupca, oraz
starszego o kilka lat brata Andrzeja. Towarzyszył on potem Mikołajowi w
wojażach do Italii po wiedzę prawniczą i lekarską.
▪️ EDUKACJA
Dzięki opiece wuja Mikołaj otrzymał gruntowne wykształcenie. Po
ukończeniu nauki w szkole przy kościele Św. Janów w Toruniu rozpoczął
studia na Akademii Krakowskiej. Jego nauka w Krakowie przypadła na czas,
gdy na uczelni największy rozkwit przeżywała astronomia. Nauczycielem
Kopernika był Wojciech z Brudzewa, którego wykładów przyjeżdżała słuchać
młodzież z Niemiec, Węgier i Szwecji. Poza astronomią do zainteresowań
Mikołaja należały: matematyka, medycyna, ekonomia, kartografia i prawo
kanoniczne.
W 1496 roku wyjechał kontynuować naukę do Bolonii, poświęcając się studiom z dziedziny prawa kanonicznego, na tamtejszej uczelni. Następnie odbywał praktyki w Rzymie, redagując materiały kancelarii papieskiej w 1500 roku. Wkrótce przyszedł czas na studia w Padwie, tym razem medyczne. Zainteresował się tam astronomią, docierając do źródeł starożytnych, mówiących o sferycznej budowie Ziemi.
W tamtym czasie dostępnych było kilka dzieł, które – relacjonując różne poglądy starożytnych uczonych – wspominały także pitagorejczyków i Arystarcha z Samos oraz ich koncepcje ruchów Ziemi. Były to jednak luźno rzucone propozycje kosmologiczne. Nikt nigdy nie przekuł ich w teorię naukową, która pozwalałaby dokładnie opisywać teatr wędrówek ciał niebieskich. Co więcej, pomysły te uważano za chybione i sprzeczne z obowiązującą fizyką Arystotelesa. Podejmując się stworzenia matematycznej teorii heliocentrycznej, Kopernik porwał się na dzieło, z jakim nie próbował się zmierzyć nikt przed nim przez poprzednie 1300 lat – od czasów aleksandryjczyka Klaudiusza Ptolemeusza, twórcy zaawansowanego modelu geocentrycznego.
▪️ COMMENTARIOLUS CZYLI MAŁY KOMENTARZ
Po powrocie do kraju w 1507 roku, już jako dyplomowany lekarz oraz
doktor prawa kanonicznego, Kopernik napisał pierwszą rozprawę
„Commentariolus”, popartą latami badań nad materiałami źródłowymi czasów
starożytnych, jak również własnymi obserwacjami i przemyśleniami.
Ze względu na ryzyko, jakie niosła w sobie treść tej rozprawy, a mianowicie pierwowzór teorii heliocentrycznej, przeznaczona ona była tylko dla grona bliskich zaufanych.
Od 1510 roku, jako kanonik katedry we Fromborku, zyskał lepsze warunki do poparcia teorii heliocentrycznej obserwacjami, poprzez dostęp do odpowiednich przyrządów obserwacyjnych. Co ciekawe do jego obowiązków należały nadal leczenie, kartografia – stworzył bowiem mapę Warmii oraz mapę Królestwa Polskiego i Litwy. Do ciekawych opracowań Mikołaja można zaliczyć także nowy kalendarz.
▪️ PRZEWRÓT CZYLI DE REVOLUTIONIBUS
Od 1514 roku rozpoczął prace nad pierwszą księgą dzieła swojego życia
„De Revolutionibus”. Do roku 1533 prowadził obserwacje i prace nad
teorią heliocentryczną, nie chwaląc się nikomu, słusznie bowiem obawiał
się reakcji Kościoła na jego rewolucyjne i sprzeczne z dogmatami tezy,
obalające mit na temat Ziemi jako centrum Wszechświata. W 1533 roku
jednak zdecydował się na przedstawienie w Watykanie założeń swojej
teorii. W 1537 roku Mikołaj Kopernik zostaje nominowany na biskupa
warmińskiego. Dzięki temu, mógł odważniej głosić swe teorie. Niestety
nadal był krytykowany, nie tylko przez środowiska duchowne, lecz także
naukowe. Za namową teologa Andrzeja Osiandera, postanowił opublikować
„De Revolutionibus” w formie hipotezy, słusznie uznał, że nie będzie ona
antydogmatem w postaci jednoznacznej i udowodnionej prawdy. W 1541 roku
wyjechał do Wittenbergi, w celu wydania swego dzieła. Jest rok 1543.
Rok oficjalnej publikacji „De revolutionibus orbium coelestium” (tłum.
„O obrotach sfer niebieskich”) w języku łacińskim. Mikołaj Kopernik swe
dzieło zadedykował ówczesnemu papieżowi Pawłowi III.
Poglądową krytykę astronomii geocentrycznej zawarł w liście dedykacyjnym do papieża, pomyślanym jak przedmowa do dzieła: „Lecz Twoja Świątobliwość może nie tyle dziwić się będzie, że wyniki tej żmudnej mojej pracy odważyłem się ogłosić, skoro już w opracowanie ich tak dużo włożyłem trudu, iż tych rozmyślań swoich o ruchu Ziemi nie wahałem się także utrwalić na piśmie, lecz raczej zechce się ode mnie dowiedzieć, skąd mi to przyszło do głowy, że wbrew przyjętemu zdaniu matematyków i niemal wbrew powszechnemu przekonaniu miałem odwagę wyobrazić sobie jakiś ruch Ziemi. Dlatego to pragnę, by Twoja Świątobliwość dobrze o tym wiedziała, że do powzięcia myśli o innej zasadzie obliczania ruchów sfer świata nie skłoniło mnie nic innego, jak tylko spostrzeżenie, że matematycy w swych badaniach nad nimi są sami z sobą w sprzeczności. […] Nie zdołali też odkryć albo z nich wyprowadzić rzeczy najważniejszej, mianowicie układu wszechświata i ustalonego porządku jego części, lecz przytrafiło się im to samo, co komuś, kto by stąd to zowąd wziął ręce, nogi, głowę i inne części ciała i namalował je, co prawda, bardzo dobrze, ale tak, że w odniesieniu do jednego i tego samego ciała nie odpowiadałyby sobie nawzajem i powstałby z nich raczej jakiś dziwoląg niż obraz człowieka”.
▪️ WPŁYW NA NAUKĘ I NIE TYLKO
Rewolucja, jaką dzieło wywołało, nie nastąpiła od razu. Po wydaniu
dzieła Kopernika w Norymberdze w 1543 roku uczeni europejscy zaczęli
początkowo studiować przede wszystkim metody i konstrukcje matematyczne,
jakimi astronom opisywał nowy układ świata. Szybko, bo w roku 1551,
ukazały się pierwsze tablice astronomiczne – Tablice pruskie Reinholda –
opracowane na podstawie teorii Kopernika. Pozwalały w praktyczny sposób
obliczać położenia ciał niebieskich i zyskały dużą popularność. Ale
stopniowo zaczęto zdawać sobie sprawę z tego, że te nowe modele
planetarnych orbit nie są tylko nowymi metodami obliczeń
astronomicznych, lecz składają się razem na nowatorską propozycję
kosmologiczną, burzącą dotychczasowe poglądy.
Dyskusja na jego temat objęła dosyć szerokie grono uczonych dopiero pod koniec XVI wieku. W 1616 roku (aż do roku 1822) władze duchowne trzymały „De Revolutionibus” w indeksie ksiąg zakazanych, zwanym też indeksem ksiąg zatrutych. Dopiero w XVIII wieku powróciła dyskusja na temat hipotezy heliocentrycznej i heliostatycznej budowy Wszechświata. Poparta ona była już większą ilością zgromadzonych danych obserwacyjnych. Dzieło skreślone z indeksu w 1828 roku powróciło na języki świata naukowego w 1835 roku, po przypomnieniu dzieła Galileusza pt.: „Dialog o dwu najważniejszych układach świata: ptolemeuszowym i kopernikowym”, potwierdzającego teorię heliocentryczną.
Teoria Kopernika była rewolucyjna nie tylko w dziedzinie astronomii, ale i wpłynęła na ogólne postrzeganie miejsca człowieka we Wszechświecie, ze wszystkimi tego skutkami: zarówno filozoficznymi, religijnymi, jak i politycznymi.
▪️ CZŁOWIEK RENESANSU
Jak przystało na człowieka renesansu nie zajmował się tylko astronomią.
DO bardziej znanych osiągnięć należy „Traktat o monetach”. Wygłosił go
publicznie na zjeździe stanów Prus Królewskich w Grudziądzu (1522 rok).
Kopernik zauważył, że jeżeli na rynku istnieją dwa rodzaje pieniądza, z
których jeden jest postrzegany jako „lepszy”, to będzie on gromadzony, a
na rynku pozostanie głównie „gorszy”, co można w skrócie opisać regułą:
„pieniądz gorszy wypiera lepszy”. To prawo ekonomii znane jest jako
prawo Kopernika-Greshama.
W czasie swojej kariery zawodowej Kopernik pełnił funkcje takie jak sekretarz biskupa warmińskiego, lekarz biskupa warmińskiego, administrator dóbr kapituły warmińskiej (m.in. umacniał zamek olsztyński), komisarz Warmii, poseł oraz sporadycznie różne inne funkcje. Brał udział w wielu czynnościach dyplomatycznych i administracyjnych, w zjazdach stanów Prus Królewskich, sejmie krakowskim, reprezentował kapitułę podczas negocjacji z Zakonem Krzyżackim w sprawie zwrotu Braniewa.
Mikołaj Kopernik zmarł 24 maja 1543 roku we Fromborku na skutek wylewu krwi do mózgu. Jego ciało złożono pod posadzką w katedrze fromborskiej.
W czasie swojej działalności Kopernik zgromadził znaczny księgozbiór, który przepisał w testamencie diecezji warmińskiej. W większości jednak uległ on rozproszeniu i zniszczeniu, już po jego śmierci. Część tych zbiorów trafiała do biblioteki kapitulnej we Fromborku, następnie zostały one wywiezione do Szwecji przez wojska Gustawa Adolfa i Karola XII. Przetrwały jednak do naszych czasów i znajdują się na terenie Szwecji.
Mikołaj Kopernik nigdy się nie ożenił, ale był podejrzewany o romans ze swoją gospodynią Anną Schilling. Teorię potwierdza list napisany przez biskupa do kanonika Feliksa Reicha, w którym prosi, by ten publicznie potępił Kopernika za związek z kobietą.
Kopernik był nie tylko astronomem, lecz także prawdziwym „człowiekiem renesansu”, bowiem działał także jako matematyk, lekarz, prawnik, ekonomista. Próbował swoich sił również w przekładach literatury. Obecnie rękopis dzieła Kopernika przechowywany jest w Bibliotece Jagiellońskiej.
W DZIALE HISTORIA
POLONIJNEJ AGENCJI INFORMACYJNEJ
