Pragniemy przypomnieć dzieje zasłużonej dla naszej kultury placówki nad Newą, Księgarni Polskiej w Petersburgu, działalność kolejnych jej właścicieli, a szczególnie losy tragicznie zmarłego ostatniego kierownika i współwłaściciela tej firmy, Ferdynanda Marka Heidenreicha. Księgarnia datuje swą działalność od 1879 roku. Wtedy to adoptowany syn znanego drukarza i księgarza warszawskiego Józefa Ungra – Gracjan (1853–1911) otworzył w stolicy Rosji jedyną w tym czasie księgarnię polską. Józef Unger (1817–1874) nie żył już wtedy, zgodnie z dobrym obyczajem kupieckim syn nadał firmie nazwisko swego przybranego ojca.
Od r. 1881 zarządcą księgarni był Henryk Gliński, który w dwa lata później został jej właścicielem i prowadził pod firmą Księgarnia Polska. Gliński redagował i wydawał „Gwiazdę, Kalendarz petersburski premiowy, ilustrowany, literacki, społeczny i informacyjny”. W roczniku na rok 1884 znajdujemy ogłoszenie: „Księgarnia Henryka Glińskiego (dawniej Józefa Ungra) w Petersburgu, plac Kazański 7, za soborem. Z dniem pierwszego grudnia v. st. (veteris styli) księgarnia polska egzystująca od 1879 r. przeszła na moją własność”.
Gliński posiadał na składzie i sprowadzał książki polskie, a przy księgarni prowadził wypożyczalnię książek i czasopism. Poza działalnością wydawniczo- księgarską zajmował się również tłumaczeniem na język rosyjski pozycji z literatury polskiej. W jego tłumaczeniu ukazały się m. in.: „Stara baśń” J. Kraszewskiego, „Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela”, „Stary sługa”, „Latarnik” H. Sienkiewicza. Oprócz kalendarza „Gwiazda” i paru powieści wydał też kilka prac popularnonaukowych.
W 1886 roku z powodu trudności finansowych Gliński sprzedał księgarnię Bronisławie Rymowiczowej, żonie miejscowego lekarza, a już w rok później przejął księgarnię Erazm Piltz (1851-1929), ożeniony z córką Bronisławy Rymowiczowej.
Piltz wspólnie z Władysławem Spasowiczem założył w Petersburgu tygodnik „Kraj”, rozwinął również ożywioną działalność wydawniczą pod firmą „Bronisława Rymowicz”. Wydawał prace z zakresu historii, filozofii, literatury, książki dla dzieci. W latach 1889, 1890, 1892, 1893 wydawał „Katalog Księgarni Polskiej Br. Rymowicz w Petersburgu”. Przy księgarni prowadził w dalszym ciągu wypożyczalnię książek polskich, w której w 1892 r. znajdowało się ponad 2 tys. woluminów. Z czasem Piltz przeniósł księgarnię do obszerniejszego lokalu przy ul. Kazańskiej 26.W tym czasie księgarnia, kierowana przez Kazimierza Grendyszyńskiego (1866-1906), znacznie powiększyła obroty i rozwinęła działalność wydawniczą. Najlepszy okres to lata 1893-1903, kiedy księgarnię nabył Kazimierz Grendyszyński, który przeniósł firmę na ulicę Jekateryńską 2. Grendyszyński był świetnym księgarzem i wytrwałym, energicznym, doświadczonym wydawcą. W ciągu 10 lat jego nakładem ukazało się kilkadziesiąt wartościowych dzieł naukowych i literackich, m. in. takich autorów, jak: P. Chmielowski, W. Gomulicki, T. Lenartowicz, E. Orzeszkowa, W. Przyborowski. W 1898 r. wydał 10 tomów „Żywotów sławnych Polaków”. Grendyszyński położył wielkie zasługi dla polskiej literatury, wydając również dzieła, które nie przynosiły zysku oraz takie, które z powodów cenzuralnych nie mogły ukazywać się w Polsce. Księgarnia jego przez szereg lat była składnicą nielegalnej literatury, przemycanej do Królestwa. Grendyszyński wydawał katalogi sortymentowe i nakładowe, m. in. „Katalog Księgarni Polskiej w Petersburgu” (1894), „Katalog książek do nabycia w księgarni…” (1895), „Katalog książek dla dzieci i młodzieży…” (1899). Działalność wydawnicza pochłonęła oszczędności właściciela Księgarni Polskiej, a wytężona praca nadwątliła zdrowie. W tej sytuacji Grendyszyński postanowił firmę zlikwidować.
Z likwidacją księgarni nie mogła pogodzić się Polonia w Petersburgu. W krótkim czasie zebrano 20 tys. rubli i kilkunastu zamożniejszych przedstawicieli kolonii polskiej założyło Polską Spółkę Udziałową, która nabyła księgarnię od Grendyszyńskiego.
Zofia Butrym
Wiadomości Księgarskie, nr 45
